کنده‌کاری روی چوب و خلق آثار هنری و کاربردی زیبا، قدمتی چند هزار ساله دارد. ایرانیان خوش‌ذوق که همواره هنر و استعداد خود را به رخ جهانیان کشیده‌اند از حکاکی روی چوب نیز به نحو احسن استفاده کرده و آثاری ماندگار و ارزشمند را برای جهانیان به یادگار گذاشته‌اند. کافی است به مساجد تاریخی ایران بروید تا درب، منبر یا طاق‌های که با ظرافت و زیبایی، طرح‌های جذابی روی آن‌ها پیاده شده را ببینید. این هنر که در کشور ما با نام منبت کاری شناخته می‌شود، جزو صنایع دستی این سرزمین به‌حساب می‌آید. هنر زیبای منبت کاری با استفاده از ابزارهای مثل چاقو حکاکی و اسکنه آثار منحصربه‌فردی را خلق می‌کند. اگر علاقه‌مند هستید با هنر منبت کاری بیشتر آشنا شوید، در ادامه مطلب منبت کاری چیست با ما همراه باشید.
تاریخچه هنر منبت کاری
یکی از در دسترس‌ترین مواد اولیه برای گذشتگان ما چوب بوده است که با استفاده از آن توانسته‌اند ذوق و استعداد خود را به نمایش بگذارند. آن‌ها با همین مواد اولیه ساده به آیندگان نشان داده‌اند که هنر و هنرمند راه ابراز وجود را حتی بدون هیچ‌گونه امکاناتی و فقط با ابزارهای ساده‌ای پیدا می‌کند.
منبت کاری هنر کنده‌کاری روی چوب است که توسط یک استاد یا منبت کار انجام می‌شود.
در ابتدای مطلب قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که منبت کاری چیست. منبت کاری هنر کنده‌کاری روی چوب است که توسط یک استاد یا منبت کار انجام می‌شود. این هنر به معنای واقعی صبر و عشق و ذوق را با یکدیگر آمیخته می‌کند و اثری حیرت‌انگیز به مخاطب تحویل می‌دهد. تاریخچه هنر منبت کاری را نمی‌توان به‌طور دقیق بیان کرد. کیست که بداند اولین نفری که در کنار چوب یا در میان جنگلی نشست و با چاقوی خود شروع به تراشیدن و شکل دادن تکه‌های چوب کرد، چه کسی بوده است. ما تنها می‌توانیم بر اساس یافته‌هایمان، تاریخی برای این هنر تخمین بزنیم.
کارشناسان بر اساس مجسمه چوبی بت شیگیر، سرآغاز و قدمت هنر منبت کاری در جهان را به ۱۱۰۰۰ سال پیش دانسته‌اند. در گذشته از این هنر برای ساخت بت و نقشینه‌های مذهبی و آیینی استفاده شده است که با تشویق مردم و حکومت همراه بوده و آثار ارزشمندی خلق شده است. هرچند به دلیل آنکه چوب بر اثر رطوبت و هجوم حشرات ماندگاری بالایی ندارد، بسیاری از این آثار به‌طور کامل به دست ما نرسیده است.
تاریخچه منبت کاری در ایران
ایرانیان خوش‌ذوق که از چندین هزار سال پیش هنر خود را به طرق مختلف به نمایش گذاشته‌اند، از منبت کاری نیز غافل نبوده و با استعداد و اندیشه والای خود آثار خارق‌العاده‌ای با استفاده از چوب خلق کرده‌اند. آن‌ها طرح‌های اولیه را روی چوب پیاده و با استفاده از ابزارهایی مانند چاقو و تیشه، نقش‌های برجسته‌ای کنده‌کاری می‌کردند. این هنر در ایران کم‌کم به شکل ویژه‌ای مورد استقبال قرار گرفت تا جایی که با هنر مردمان این سرزمین گره خورد و به یکی از صنایع دستی ایران زمین تبدیل شد.
به گفته باستان شناسان، نشانه‌های اولیه هنر منبت‌کاری در ایران به ۵۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد. آثار به‌جا مانده از آن زمان نشان می‌دهد که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می‌کردند. هرچند که سرآغاز هنر منبت کاری به شکل امروزی در ایران را می‌توان به ۱۵۰۰ سال پیش متعلق دانست.
با ورود اسلام و آمیخته شدن هنر ایرانی با هنر اسلامی، آثار شگفت‌انگیز منبت کاری همچون منبرها، طاق‌ها و درب مساجد مختلف به یادگار مانده است.
درب مسجد عتیق شیراز که در سال ۲۸۱ هجری قمری با هنر منبت کاری ساخته شده است.
یکی از قدیمی‌ترین آثار منبت کاری به شکل مدرن و امروزی، درب مسجد عتیق شیراز است که در سال ۲۸۱ هجری قمری ساخته شده است.
منبت کاری و معرق کاری چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
تا اینجا به این سوال که منبت کاری چیست پاسخ دادیم و از تاریخچه این هنر ارزشمند گفتیم. اکنون می‌خواهیم به تفاوت‌های منبت و معرق اشاره کنیم. هنرهای مختلفی با استفاده از چوب به وجود آمده است، چراکه این ماده در دسترس همگان بوده و افراد مختلف در سراسر جهان بر اساس هنر و ذوق خود آن را به شکلی تراشیده‌اند. علاوه‌بر هنر منبت کاری، هنر دیگری نیز وجود دارد که از چوب خلق می‌شود و به آن معرق می‌گویند.
معرق با استفاده از تکه‌های چوب، کاشی و فلز ساخته می‌شود. در این هنر، استادکاران با کنار هم گذاشتن تکه‌های مختلف چوب، اثری زیبا خلق می‌کنند. این هنر که از صنایع دستی ایران زمین به‌حساب می‌آید، یکی از زیباترین هنرهای این سرزمین است.
معرق با استفاده از کنار هم قرار دادن تکه‌های چوب شکل می‌گیرد
منبت کاری در آثار باستانی شهرهای مختلفی مثل اصفهان، یزد و کاشان دیده می‌شود. تفاوت هنر منبت و معرق در روش و نحوه انجام کار است. همانطور که گفتیم هنر منبت کاری، حکاکی روی چوب را شامل می‌شود، اما در معرق، تکه‌های مختلفی از چوب را کنار یک دیگر قرار می‌دهند و اثری زیبا به وجود می‌آوردند.
معرفی ابزار و وسایل منبت کاری
با گذشت زمان و به وجود آمدن طرح‌های نوین، ابزارهای منبت کاری نیز روزبه‌روز پیشرفته‌تر شد تا جایی که امروزه دیگر با وسیله‌های قدیمی مثل چاقو یا تیشه، حکاکی روی چوب انجام نمی‌شود. این ابزارهای نوین کمک می‌کنند که طرحها با ظرافت و زیبایی بیشتری روی چوب پیاده شوند و آثار بهتری خلق گردند. اگر نمی‌دانید که ابزار منبت کاری چیست، در ادامه مقاله با ما همراه باشید تا بیشتر برایتان بگوییم:
- چاقوی مخصوص حکاکی: این ابزار یکی از لوازم موردنیاز و اولیه منبت کاری است که تقریبا در تمامی سطح‌ها از مبتدی تا حرفه‌ای، از آن استفاده می‌کنند. این چاقوها در اندازه‌های مختلف و با تیغه‌های اریب، صاف و گرد در بازار موجود هستند که هرچه تیزتر باشد، حکاکی با ظرافت و سرعت بیشتری انجام می‌شود.
- اسکنه: از دیگر ابزارهایی که برای منبت کاری به آن نیاز دارید، اسکنه است. این وسیله به شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی وجود دارند و برای شکافتن یا تراشیدن چوب‌های اضافه مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسکنه‌ها دارای دو نوع اصلی هستند که عبارتند از اسکنه تخت که در دو نوع اسکنه تیغه اریب و اسکنه مستطیلی وجود دارد و نوع دوم آن اسکنه گوژ یا اسکنه تیغه خمیده است.
اسکنه از ابزارهای منبت کاری است که کار شکافتن و تراشیدن روی چوب را انجام می‌دهد.
- مغار: این وسیله که از یک تیغه و دسته چوبی یا پلاستیکی ساخته می‌شود و یکی از مهم‌ترین ابزارهای منبت کاری است. مغار از تیغه‌های تیز و برنده و در اندازه‌های مختلفی موجود است که برای کنده کاری و تراشیدن روی چوب استفاده می‌شود. مغاره‌ها دارای شکل‌های متفاوتی هستند که عبارتند از: مغار نیم باز، مغار تخت، مغار چاقویی، مغار گلویی، مغار شفره.
مغار از تیغه‌های تیز و برنده و در اندازه‌های مختلفی موجود است که برای کنده کاری و تراشیدن روی چوب استفاده می‌شود.
- چکش: ابزار مهم دیگری که از ضروریات کار منبت است، چکش نام دارد. منبت کاران برای استفاده از اسکنه و مغار به وسیله‌ای برای ضربه زدن نیاز دارند که از چکش برای این کار استفاده می‌کنند. چکش‌ها در سه مدل موجود هستند: چکش پلاستیکی که دارای قدرت کمتری است. چکش حکاکی که برای چوب‌های سفت و محکم استفاده می‌شود. کوبه منبت کاری که برای ایجاد فرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چکش برای ضربه زدن روی اسکنه و مغار استفاده می‌شود
- گیره منبت کاری: این ابزار با ثابت نگه‌داشتن چوب به استادکار کمک می‌کند که حکاکی را راحت‌تر انجام دهد.
سبک‌های مختلف منبت کاری چیست؟
هنر منبت کاری در سبک‌های مختلفی ارائه می‌شود که هریک شیوه اجرای مخصوص به خود را دارند. این سبک‌ها توسط استادکارهای حرفه‌ای که عمر خود را صرف ایجاد و رشد این هنر نموده‌اند، به وجود آمده است. هریک از سبک‌های مختلف منبت کاری با روشی خاصی حکاکی انجام می‌دهند و اثر متفاوتی خلق می‌کنند. در ادامه مطلب منبت کاری چیست قصد داریم سبک‌های مختلف این هنر ارزشمند را به شما معرفی کنیم.
منبت برجسته
برجستگی در حقیقت به عمق یا ارتفاع طرح روی چوب گفته می‌شود. منبت‌ها از لحاظ برجستگی به چند نوع تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
- حکاکی: ساده‌ترین نوع منبت کاری، حکاکی است و در عین حال قدیمی‌ترین سبک منبت به‌حساب می‌آید. در این سبک با ایجاد شیارهایی روی سطح چوب، طرحی به وجود می‌آید. حکاکی از برجستگی برخوردار نیست بلکه با ایجاد شیارهایی، طرح اصلی از زمینه جدا می‌شود.
- کم برجسته: همانطور از نام آن مشخص است طرحها از لحاظ عمق و ارتفاع دارای برجستگی کمی هستند.
- نیم برجسته: تفاوت این سبک با کم برجسته آن است که طرح و نقوش منبت بیشتر گود می‌شود و برجستگی بیشتر دارد.
- تمام برجسته: در منبت تمام برجسته، منبت کار می‌کوشد که طرح اصلی کاملا از زمینه جدا شود و کمترین اتصال را با آن داشته باشد از این طریق، طرح از روبرو کاملا برجسته به نظر می‌رسد.
در منبت تمام برجسته، منبت کار می‌کوشد که طرح اصلی کاملا از زمینه جدا شود و کمترین اتصال را با آن داشته باشد
منبت تیشه‌ای
منبت تیشه‌ای را که شاید در بعضی از ساختمان‌های قدیمی مشاهده کرده باشید از طریق تیشه نجاری و بدون ظرافت خاصی انجام می‌شود. این نوع منبت درشت از زیر و رواندازی کمی برخوردار است، به همین دلیل ریزه‌کاری‌های زیادی در آن دیده نمی‌شود.
منبت قلم زنی
یکی از ظریف‌ترین هنرهایی که وجود دارد، قلمزنی روی چوب است. در این سبک از منبت، استادکار با سوزن‌های بسیار نازک و بدون چکش روی زمینه چوب طرح‌های بسیار ظریفی ایجاد می‌کند.
مشبک منبت
این سبک تلفیق دو هنر مشبک و منبت است. هنر مشبک، از نقاط خالی و پر روی چوب یا متریال‌های دیگر خلق می‌شود. این هنر با منبت کاری تلفیق و آثار زیبایی به وجود می‌آورند. در این سبک ابتدا طرح منبت روی چوب منتقل می‌شود، سپس قسمت‌هایی از طرح را خالی می‌کنند تا مشبک شود و در نهایت در قسمت‌های باقی‌مانده و برجسته، کنده کاری انجام می‌شود.
مشبک منبت تلفیق دو هنر مشبک و منبت است.
منبت معرق
این سبک تلفیقی از هنر معرق و منبت با یکدیگر است. در این مدل، طرحها به صورت جداگانه برش داده می‌شوند، سپس روی هر طرح منبت کاری و حکاکی انجام و در نهایت قطعات به یکدیگر متصل می‌شوند.
منبت حجمی
در منبت حجمی، استادکار با استفاده از هنر دست خود طرحی با کمترین اتصال به زمینه چوبی را می‌سازد. شاید از لحاظ تعریف این سبک منبت با سبک برجسته شباهت داشته باشد، ولی از لحاظ اجرا با یکدیگر متفاوت است. طرح سبک برجسته فقط از روبرو دیده می‌شود در حالی که منبت حجمی را می‌توان از تمام زوایا مشاهده کرد.
کاربردهای هنر منبت کاری
در ادامه مطلب منبت کاری چیست، قصد داریم کمی بیشتر از کاربردهای این هنر برایتان بگوییم. همانطور که گفتیم مواد اولیه و متریال اصلی برای هنر منبت کاری، چوب است. این هنر با قدمت چند هزار ساله خود، کاربردهایش از گذشته تا امروز را به‌خوبی برایمان بازگو می‌کند.
در ابتدای شکل‌گیری کنده کاری روی چوب، منبت کاری برای مراسم آیینی و ساخت بت‌های مختلف استفاده شده است؛ اما در جهان غرب و در قرون وسطی، هنر منبت کاری با تغییراتی روبرو شد. هنرمندان رومی و یونانی از این هنر برای ساخت مجسمه‌های گوناگون استفاده کرده و آثار خارق‌العاده‌ای برای آیندگان به جا گذاشته‌اند.
در ابتدا، منبت کاری برای مراسم آیینی و ساخت بت‌های مختلف استفاده می‌شد.
در ایران نیز منبت کاری، پیش از اسلام به شکل‌های مختلفی وجود داشته و از آن برای ساخت لوازم تزیینی مراسم مذهبی استفاده شده است. با ورود اسلام به ایران و تلفیق هنر ایرانی و اسلامی، منبت کاری برای ساخت و تزئین مساجد به کار می‌رفت. از آن دوران طلایی، درب مساجد، طاق‌ها و منبرهایی بسیاری به یادگار مانده که اوج ذوق و هنر مردمان این سرزمین را به رخ همگان می‌کشد.
امروزه هنر منبت کاری با حفظ کارکرد اصلی خود که همان کنده‌کاری روی چوب و ایجاد یک اثر هنری ماندگار است به کار خود ادامه می‌دهد. منبت کاران با استفاده از دستان هنرمند خود تابلو، میز، مجسمه، پارتیشن و بسیاری از لوازم دیگر را تهیه و به بازار عرضه می‌کنند؛ اما با پیشرفت تکنولوژی، نحوه انجام هنر منبت کاری نیز با تغییراتی روبرو شده است. باوجود ارزش بالای خلق آثار هنری به‌وسیله دست، امروزه ماشین آلات نیز برای ساخت آثار منبت کاری شده به کمک تولیدکنندگان آمده تا مشتریانی را که صبر کمتری دارند، راضی نگه دارند. این ماشین آلات می‌توانند یک اثر منبت کاری شده را سریع‌تر برایتان آماده کنند. هرچند که آن ظرافت، دقت هنرمند منبت کار را ندارند.
چه چوبی برای منبت کاری مناسب است؟
اگر سوال کنید مهم‌ترین وسیله در منبت کاری چیست، بدون شک پاسخ آن یک کلمه خواهد بود؛ چوب. شما بدون چوب مناسب امکان ساخت منبت باکیفیتی را ندارید. برای انتخاب چوب مناسب باید در ابتدا هدفتان را از ساخت وسیله موردنظر مشخص کنید. اگر قصد دارید ابزاری بسازید که با آب و رطوبت در تماس است باید چوب متفاوتی از چوبی که برای ساخت تابلوهای تزیینی استفاده می‌شود تهیه کنید.
چوب، مهم‌ترین وسیله در منبت کاری است.
در ادامه به برخی از مهم‌ترین چوب‌هایی که در منبت کاری مورد استفاده قرار می‌گیرد اشاره می‌کنیم:
- چوب نمدار آمریکایی: این چوب اغلب برای ساخت ظروف آشپزخانه استفاده می‌شود. چوب نمدار آمریکایی در مقابل لکه‌های روغن مقاوم است و بهترین گزینه برای ساخت قاشق و بشقاب چوبی به‌حساب می‌آید.
- گردو: چوب گردو به دلیل جنس سفت و مقاومت در برابر رطوبت، یکی از چوب‌های مرغوب برای استفاده در هنر منبت کاری است.
- افرا: چوب افرا به دلیل بافت نامتقارن و رگه‌های درشت، گزینه‌ای محبوب برای منبت کاران است. به دلیل نوع بافت این چوب، برای ساخت یک منبت زیبا به یک طرح دقیق نیاز دارید تا بتوانید اثر بهتری خلق کنید.
- گیلاس: چوب گیلاس که از انتخاب‌های اصلی منبت کاران باسابقه به‌حساب می‌آید، بافتی نه نرم و نه سفت دارد. این چوب در برابر لکه مقاوم است، اگر قصد دارید آثار تزیینی بسازید، چوب گیلاس انتخاب خوبی به نظر می‌رسد.
- چوب چنار: چنار در سراسر این کاشت می‌شود و دسترسی به آن برای منبت کاران راحت است. این چوب به دلیل نقش و بافت خاصی که دارد در هنر منبت و معرق استفاده می‌شود.
- راش: چوب راش که رنگی مایل به قهوه‌ای دارد، دارای بافتی سخت است. از این چوب در صنایع مبلمان استفاده می‌شود.
- گلابی: چوب گلابی دارای بافت نرمی است و منبت کاران به‌راحتی می‌توانند طرح‌های مختلف را روی آن پیاده کنند. از این‌رو چوب درخت گلابی در کنار چوب درخت گردو یکی از بهترین مدل‌ها برای منبت کاری است.
- چوب روسی (نراد): کار کردن با این چوب برای افراد مبتدی کمی سخت است، اما منبت کاران حرفه‌ای طراح‌های بسیار زیبایی روی آن پیاده می‌کنند.
جمع بندی
در این مطلب به این سوال که منبت کاری چیست پاسخ دادیم و از زوایای مختلف این هنر را مورد بررسی قرار دادیم. منبت کاری از آن هنرهایی است که با کمترین ابزارها و مواد اولیه اجرا می‌شود. کافی است یک تکه چوب و یک چاقو به همراه داشته باشید تا با ذوق و هنرتان یک اثر جاویدان خلق کنید. هنر منبت کاری در سبک‌های مختلف از جمله منبت مشبک، منبت برجسته، نیمه برجسته، برجسته کم، حکاکی، منبت حجمی، منبت قلمزنی و منبت تیشه‌ای وجود دارد که هریک با استفاده از شیوه‌ها و روش‌های مختلفی انجام می‌شود. امروزه برای منبت کاری از چوب درختان مختلفی مثل راش، گلابی، افرا، چنار، گیلاس، نراد، گردو و چوب نمدار آمریکایی استفاده و آثار هنری تزئینی و کاربردی زیبایی خلق می‌کنند.
سوالات متداول
· برای ساخت تخت نرد منبت از چه چوبی استفاده می‌شود؟
در هنر منبت کاری از چوب‌های مختلفی استفاده می‌شود، اما یکی از بهترین چوب‌ها که در تهیه و ساخت تخت نرد نیز کاربرد دارند چوب‌های گردو و راش هستند.
· چه نوع چوبی برای منبت کاری مناسب است؟
چوب‌ها از لحاظ بافت به چوب سخت و چوب نرم تقسیم می‌شوند که حکاکی روی چوب‌های سخت، دشوارتر است، اما دوام بیشتری دارند. در چوب‌های نرم، کنده کاری راحت‌تر انجام می‌شود ولی کم دوام‌تر هستند.
· بهترین چوب برای منبت کاری چوب چه درختی است؟
در هر منطقه‌ای از چوب‌های مختلفی برای منبت کاری استفاده می‌شود، اما به طور کلی در ایران بهترین چوب برای منبت راش، چوب گردو و گلابی می‌دانند.
دیدگاهتان را بنویسید