سازها و آلات موسیقی همیشه بخشی از تاریخ و فرهنگ یک تمدن بودند که در هر جایی از جهان به اشکال مختلف وجود دارند. در میان انواع سازها و آلات موسیقی، ساز دهنی همیشه از جایگاه خاصی برخوردار بوده، هارمونیکا یا ساز دهنی یکی از انواع سازهای بادی زبانه آزاد است که تیغه‌های reed درون دستگاه از یک طرف به رید پلیت چسبیده و از طرف دیگر آزاد هستند. زمانی که شما درون دستگاه دمش و یا مکش می‌کنید، جریان هوا با سر آزاد ساز برخورد کرده و ارتعاش ایجاد می‌کند. این ساز کوچک و دوست‌داشتنی مدل‌های مختلفی دارد که با هم در این مقاله انواع ساز دهنی را برسی می‌کنیم.
ساز دهنی به دلیل ابعاد کوچک و وزن سبک آن و همچنین صدای خاص و دل‌نشینش همیشه طرفداران خاص خود را دارد. آنچه ما امروز به عنوان هارمونیکا می‌شناسیم، نسل جدیدی از ساز دهنی چینی است. این ساز در قرن 19 و در آلمان اختراع شد و خیلی سریع جای خود را در دنیای موسیقی باز کرد. وجه مشترک در تمامی ساز دهنی‌ها همان تیغه یک سر آزاد درون ساز است که با دمش یا مکش موجب تولید صدا می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا ضمن معرفی کامل ساز هارمونیکا با انواع ساز دهنی نیز آشنا شوید.
ساز دهنی از ابتدا تا امروز
موسیقی نوعی زبان مشترک تمام مردم جهان است و تأثیر بسزایی بر جامعه و فرهنگ مردم دارد؛ حتی در قدیمی‌ترین آثار باستانی هم رد پایی از آلات موسیقی دیده می‌شود. یافته‌های باستان شناسان حاکی از این بوده که قدمت این آثار در آسیا بیش از 4 هزار سال است. آنچه در مورد سازها و آلات موسیقی بسیار جالب به نظر می‌رسد، تغییر و دگرگونی شکل ظاهری و حتی عملکرد آن‌ها است. علاوه بر شکل ظاهری سازها، نوع موسیقی هم در هر برهه از تاریخ دستخوش تغییرات و دگرگونی‌هایی شده، به طوری که سازها کم‌کم بخشی از روزمرگی مردم را تشکیل داده‌اند. آنچه امروز در عزا، عروسی، تولد، پیروزی و… به چشم می‌خورد حضور پررنگ سازها و آلات موسیقی است.
بیشتر بخوانید:هدیه خاص و متفاوت برای دوستم چی بخرم؟
یکی از قدیمی‌ترین سازها که در بین مردم جهان محبوبیت ویژه‌ای دارد، ساز دهنی و یا هارمونیکا بوده (harmonica) که این ساز هم از تغییرات و دگرگونی بی‌نصیب نمانده است. انسان‌های اولیه با قرار دادن برگ درختان در میان دو دست خود و دمیدن در میان آن ایجاد صدایی سوت مانند می‌کردند؛ اما با گذشت زمان و تمایل انسان به ساخت اشیا و ابزار این برگ‌ها کم‌کم شکل دیگری به خود گرفت. حدوداً هزار سال پیش چینی‌ها در این کار پیش‌قدم شدند و ساز دهنی به نام شنگ (sheng) با استفاده از چوب بامبو را ساختند که این ساز به سرعت در آسیای شرقی محبوبیت پیدا کرد.
در اوایل قرن 18 ساز دهنی “شنگ” به همراه بازرگانان اروپایی وارد اروپا شد و در آنجا هم خیلی زود به محبوبیت رسید. سال‌ها بعد شخصی به نام فردریک لودویگ بوشمن موفق به تغییراتی در این ساز شد و زبانه‌های فلزی برای شنگ اختراع کرد و نام ابزار جدید را “آئورا” گذاشت. تغییرات اولیه باعث شد تا فردی به نام ریتا، هارمونیکای امروزی را طراحی کند. ساز جدید شامل 10 سوراخ و 2 صفحه برای زبانه بود. به عبارتی هر سوراخ یک زبانه فلزی در هر صفحه داشت که صدای ساز حاصل دم و بازدم و ایجاد جریان هوا در سوراخ‌ها بود. اگر بخواهیم ساز دهنی ریتا را با نمونه‌های امروزی مقایسه کنیم، می‌توان گفت این ساز شباهت نزدیکی به ساز دهنی دیاتونیک دارد؛ اما تغییرات به همین‌جا ختم نشد و انواع ساز دهنی در طول تاریخ ساخته شد. خلاصه در سال 1829 شکل امروزی ساز دهنی در وین طراحی و به تولید انبوه رسید و ساز دهنی‌های جدید خیلی سریع راهی بازار اروپا و ایالت متحده شدند.
بیشتر بخوانید:کاپو گیتار چیست؟
در قدیمی‌ترین آثار باستانی هم رد پایی از آلات موسیقی دیده می‌شود.
ساز دهنی چیست؟
پیش از آشنایی با انواع ساز دهنی، باید بدانید ساز دهنی چیست؟ ساز دهنی یا هارمونیکا نوعی ساز چوبی و یا فلزی از خانواده سازهای بادی زبانه آزاد (free reed instruments) بوده که تولید صوت در آن حاصل ارتعاش یک زبانه فلزی به نام reed است. زبانه‌های به کار رفته درون این ساز از یک طرف به بدنه داخلی دستگاه چسبیده و از طرف دیگر آزاد هستند. زمانی که شما در داخل سوراخ‌های ساز دمش و یا مکش کنید، جریان هوا با قسمت آزاد زبانه برخورد کرده و ایجاد صدا می‌کند. از دیگر سازهای زبانه آزاد می‌توان به آکاردئون، کنسرتینا و ملودیکا اشاره کرد که به خاطر نوع و ساختارشان خروجی صدای نزدیک به هم دارند. ساز دهنی هم مانند هر ابزار دیگری از اجزای مختلفی تشکیل شده که شامل دو صفحه پوششی، شانه، سوراخ‌ها، نی‌ها و… می‌شود که در این بخش از مقاله به توضیح مختصری از اجزای ساز می‌پردازیم.
- صفحات پوششی: برای محافظت و زیباسازی هارمونیکا از صفحات پوششی استفاده می‌شود. بیشترین نقش این صفحات محافظت از نی‌ها و اجزای حساس و ظریف داخلی ساز است.
- شانه: شانه در واقع بخش مرکزی ساز دهنی است که سوراخ‌های ساز روی آن قرار می‌گیرد و شانه‌ها معمولاً از جنس پلاستیک، چوب و یا فلز هستند که قوی‌ترین صدا برای شانه فلزی و ملایم‌ترین صدا برای شانه چوبی است.
- نی‌ها و صفحات: یکی از بخش‌های مهم ساز دهنی، نی‌ها و صفحات درون ساز هستند که عموماً از جنس برنج، فولاد و یا برنز ساخته می‌شود. صفحات درون ساز شکاف‌های کوچکی برای جا دادن نی‌ها درون خود دارند و نی‌ها روی این صفحات پیچ می‌شوند، البته لازم به ذکر است که خود صفحه به شانه پیچ خواهد شد.
بیشترین نقش این صفحات محافظت از نی‌ها و اجزای حساس و ظریف داخلی ساز است.
مدل‌های مختلف ساز دهنی
ساز دهنی یا هارمونیکا هم مانند هر آلات موسیقی دیگری شامل انواع و مدل‌های مختلفی می‌شود که هر مدل برای سبک‌های مختلف کاربردی متفاوت دارد. همان‌طور که پیش‌تر گفتیم ساز دهنی جزو سازهای بادی زبانه آزاد است و صدای این ساز از طریق دمش (Blow) و یا مکش (Draw) و ایجاد ارتعاش در زبانه آزاد ساز به وجود می‌آید. این ساز ساده و کوچک با توجه به مدل‌های مختلفی که در بازار وجود دارند به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند که این دو دسته شامل هارمونیکاهای تک‌زبانه و دوزبانه است که در ادامه هر کدام را جداگانه بررسی می‌کنیم.
بیشتر بخوانید:یادگیری گیتار چقدر طول میکشد؟
ساز دهنی یا هارمونیکا هم مانند هر آلات موسیقی دیگری شامل انواع و مدل‌های مختلفی می‌شود که هر مدل برای سبک‌های مختلف کاربردی متفاوت دارد.
سازهای تک زبانه
در ساز دهنی‌های تک زبانه (single reed) هر نت با عمل Blow و یا Draw به وجود می‌آیند؛ یعنی صدای ساز زمانی شنیده می‌شود که عمل دمش و یا مکش با هم انجام شود. سازهای دیاتونیک و کروماتیک در این گروه قرار دارند. در ادامه این دو ساز را با وجود ساختار و عملکردی تقریباً مشابه مورد بررسی قرار می‌دهیم.
در ساز دهنی‌های تک زبانه (single reed) هر نت با عمل Blow و یا Draw به وجود می‌آیند
ساز دهنی دیاتونیک
دیاتونیک و یا بلوز (blues harp)، جزو اولین سازهای نسل جدید هستند که امروزه هم به همین نام در بازار وجود دارند. این مدل ساز دهنی در اوایل قرن 19 در آلمان طراحی و سپس به بریتانیا و ایالت متحده سفر کرد. این ساز در موسیقی بلوز بیشترین کاربرد را دارد و یکی از قدیمی‌ترین ابزار موسیقی پاپ، کانتری، وسترن، فولک و راک اند رول است. عملکرد ساز دیاتونیک بر اساس طراحی ظاهری آن شکل گرفته است. این ساز تنها یک ردیف سوراخ دارد، یعنی در دیاتونیک سوراخ‌های دو طرفه تعریف نشده و تنها راه شنیدن صدای نت‌ها دمش و مکش شما است. البته با این مدل ساز می‌توان علاوه بر نت‌های اصلی، نت‌های نیم‌پرده و ربع پرده هم نواخت، البته ناگفته نماند قابلیت وسعت صوت در ساز دهنی دیاتونیک به اندازه 3 اکتاو است. هارمونیکا دیاتونیک یکی از انواع ساز دهنی محبوب در ایران است که شما می‌توانید بعد از مسلط شدن به آن از فن بندینگ هم استفاده کنید. در این تکنیک نوازنده در حین اجرا برخی از فواصل میان نت‌های نیم‌پرده را هم اجرا می‌کند.
بیشتر بخوانید:چگونه گیتار را تمیز کنیم؟
ساز دهنی کروماتیک
ساز دهنی کروماتیک هم یکی از انواع ساز دهنی‌های تک زبانه است که در سال 1918 ساخته شد و یکی از گران‌ترین و البته کامل‌ترین سازهای هارمونیکا محسوب می‌شود. دلیل گران بودن این ساز به تعداد نت‌ها و مشخصه ظاهری ساز برمی‌گردد، البته ناگفته نماند این ساز قابلیت اجرای هر 12 نیم‌پرده را دارد. ساز دهنی کروماتیک به لحاظ ساختاری شبیه دو ساز دیاتونیک است. در ساز دهنی‌های کروماتیک قطعه‌ای به نام اسلاید وجود دارد. اسلاید یک قطعه فلزی دراز به طول بدنه ساز دهنی است. این قطعه از یک سو حالتی برجسته و گرد به خود می‌گیرد که به آن شستی نیز میگویند و از تیغه شستی برای نواختن اکتاوهای بالا استفاده می‌شود. در واقع با فشردن آن دکمه نت مربوط به هر پرده، نیم‌پرده بالاتر اجرا می‌شود. دقیقاً همین خصوصیات و ویژگی‌های منحصربه‌فرد است که باعث شده تا این ساز توسط نوازنده‌های حرفه‌ای انتخاب و نواخته شود. از این ساز در سبک‌های کلاسیک، پاپ، آیریش فولک و جاز استفاده می‌شود.
سازهای دو زبانه
ساز دهنی دو زبانه‌ای dobel reed نوعی ساز دهنی هستند که هر سوراخ آن‌ها تنها با یکی از اعمال دمش و یا مکش به صدا درمی‌آید. در این مدل سازها همان‌طور که از نامش پیدا است برای هر سوراخ 2 زبانه در نظر گرفته شده و صدای هر نت حاصل ارتعاش هم‌زمان دو reed داخل دستگاه خواهد بود. از انواع ساز دهنی دو زبانه می‌توان به ترمولو و ارکسترا اشاره کرد.
از انواع ساز دهنی دو زبانه می‌توان به ترمولو و ارکسترا اشاره کرد.
ساز دهنی ترمولو
یکی از انواع ساز دهنی دو زبانه هارمونیکا ترمولو است. این ساز یکی از انواع آلات موسیقی موردپسند مردم شرق آسیا است. برای تعریف مشخصات ظاهری این ساز می‌توان گفت ساز دهنی ترمولو دارای سوراخ‌های عمودی به صورت بالا و پایین است که در هر سوراخ دو نی قرار می‌گیرد. زمانی که در این ساز دمش و یا مکش ایجاد شود، از هر دو سوراخ صدای یک نت با اختلاف اندکی کوک به گوش می‌رسد که همین امر موجب شده تا از سازهای ترمولو صدای مخملی شنیده شود. از هارمونیکا ترمولو برای سبک‌های پاپ و فولک استفاده می‌شود.
ساز دهنی ارکسترا
یکی دیگر از انواع ساز دهنی دو زبانه، سازهای ارکسترا است. این نوع سازها دارای دامنه وسیعی از اکتاوها و همچنین صدایی قوی‌تر و پرقدرت‌تر نسبت به سایر ساز دهنی‌ها هستند که بیشتر برای نوازندگی جمعی به کار می‌روند. البته سازهای قوی دیگری هم مانند ساز دهنی‌های بیس و کورد نیز وجود دارند که این دو مدل هم برای گروه‌های نوازندگی استفاده می‌شوند. با این تفاوت که سازهای بیس و کورد در مقایسه ابعادی با هارمونیکاهای کروماتیک، دیاتونیک و ترمولو از ابعاد بزرگ‌تری برخوردارند.
کلام آخر
آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت، تنوع و انواع ساز دهنی بود. همان‌طور که گفته شد ساز دهنی‌ها یا همان هارمونیکاها جزو سازهای بادی زبانه آزادی هستند که صدای نت ساز تنها از طریق دمش و یا مکش ایجاد می‌شود. در تمامی ساز دهنی‌ها چندین قطعه مشترک مانند شانه، نی‌ها، صفحات پوششی، صفحات نی، دهن گیر، نوار لغزنده و … وجود دارد که البته باقی امکانات و لوازم با توجه به نوع و مدل ساز تغییر می‌کند. به طور کلی ساز دهنی‌ها به دو گروه بزرگ سازهای تک زبانه و دو زبانه تقسیم می‌شوند. شاید تا پیش از مطالعه این مقاله باورتان نمی‌شد که ساز دهنی هم انواع مختلفی دارد؛ اما برای معرفی انواع ساز دهنی می‌توان به هامونیکاهایی مانند دیاتونیک، کروماتیک، ساز ترمولو، ارکسترا، بیس و کورد اشاره کرد. به طور کلی انواع ساز دهنی همیشه و در همه جای دنیا از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده، زیرا علاوه بر صدای دل‌نشین و وزن سبک، ابعاد مناسبی نیز دارند و این ویژگی‌های خاص شرایط را برای آموزش و حمل آسان ساز فراهم می‌کند.
اگر شما قصد خرید ساز دهنی و آموزش آن را دارید بهتر است قبل از خرید با مطالعه این مقاله و انتخاب سبک، مدل ساز دهنی مورد نظر خود را انتخاب کنید. بهترین گزینه برای انتخاب نوآموزان ساز دهنی‌های تک زبانه به‌خصوص هارمونیکا کروماتیک است؛ زیرا این مدل ساز با دو عمل دمش و مکش کار می‌کند در مقایسه با تمامی مدل‌های دیگر کاربرد بسیار آسان‌تر دارد و نوآموز می‌تواند بدون داشتن کوچک‌ترین مهارتی نت‌های آن را به صدا در بیاورد. به علاوه این ساز علاوه بر نت‌های اصلی قابلیت اجرای نیم‌پرده هم دارد.
سوالات متداول
- چه ساز دهنی برای نوآموزان مناسب است؟
در مورد انواع ساز دهنی برای نوآموزان می‌توان گفت دو مدل ساز دیاتونیک و ترمولو بهترین انتخاب هستند.
- آیا برای تمیز کردن ساز دهنی می‌توان از الکل استفاده کرد؟
بله یکی از بهترین گزینه‌ها برای ضدعفونی و تمیزکاری ساز دهنی، الکل است و شما می‌توانید با استفاده از یک پنبه و اسپری الکل به راحتی ساز دهنی خود را تمیز کنید. البته دقت کنید که جنس شانه درون ساز از فلز باشد.
- ساز دهنی چنگ گونگ چیست؟
چنگ گونگ نوعی ساز دهنی از مدل دیاتونیک است که 24 سوراخ، 3 اکتاو و دهانه‌ای متحرک دارد.
- آیا ساز دهنی الکترونیک هم وجود دارد؟
بله این روزها ساز دهنی‌های برقی هم پا به بازار گذاشته که عملکرد آن‌ها مشابه تمامی ساز دهنی‌ها است. با این تفاوت که یک میکروفون مخصوص در کنار ساز تعبیه شده است.
دیدگاهتان را بنویسید